Zijn meer rechten voor wilde dieren noodzakelijk? Wie kan die rechten vertolken? Moeten we dieren rechtspersoonlijkheid toekennen?

Steeds meer stemmen eisen meer erkenning voor de rechten voor de natuur, in de vorm van rechtspersoonlijkheid. De laatste jaren vormde zich een internationale, actieve beweging rond dit thema. Maar in het werkveld zien we daar nog maar weinig van terug. De huidige wetgeving om wilde dieren te beschermen blijkt onvoldoende te zijn: de biodiversiteitscrisis woedt volop. Op Fauna Talks zocht Vogelbescherming Vlaanderen samen met de pionierende stemmen, juridische experten, academici, beleidsmakers en natuurbeschermingsorganisaties naar oplossingen. Een primeur, want het debat werd nog nooit zo openlijk gevoerd in Vlaanderen.

Genuanceerde kijk vanuit juridisch, ecologisch en filosofisch standpunt

Verschillende stemmen vanuit juridisch, ecologisch en filosofisch standpunt namen het woord.

Enkele baanbrekende inzichten.

Jessica den Outer, de meest vocale pleiter in de Lage Landen voor de erkenning van rechten voor de natuur, benadrukte dat normen en waarden altijd in ontwikkeling zijn en het recht zich daarop aanpast. Denk maar aan de afschaffing van de slavernij en de invoering van vrouwenrechten. De volgende juridische emancipatie zou erin kunnen bestaan dat niet alleen mensen bestaansrecht hebben op deze aarde, maar ook bossen, rivieren, dieren… . Als belanghebbenden en activisten zich groeperen zijn er dingen mogelijk.
De legendarische antropologe Jane Goodall pionierde in het verleden door in haar onderzoek chimpansees niet gewoon als nummers te zien, maar ook als wezens met namen, gevoelens… Elk dier is uniek, met een eigen persoonlijkheid en verdient daarom met respect behandeld te worden. Ze pleitte er in haar videoboodschap voor om samen te werken om veranderingen in de wetgeving te bekomen.
Glenn Deliège, landschaps- en milieufilosoof (Hogeschool Gent, KASK) wees erop dat doorheen de geschiedenis het ethisch denken altijd vertrekt vanuit een ‘verzamelingdenken’. Dieren die aan bepaalde criteria beantwoorden, doen er moreel toe en mogen dus in de verzameling van wezens met rechten. Die criteria evolueerden van ‘logos’ (taal- en denkvermogen) hebben tot wezens die pijn kunnen voelen, ideeën en gevoelens hebben. Er kwam doorheen de geschiedenis een rangorde, maar middenin de verzameling bleef de mens wel staan. Die beslist wie er wel of niet in de verzameling kan.
Professor milieurecht Hendrik Schoukens (UGent) benadrukte dat Europa tot voor kort een blinde vlek vormde op de wereldkaart voor de rechten voor de natuur en wilde dieren. In Europa heeft enkel het Spaans natuurgebied Mar Menor rechtspersoonlijkheid. Maar of de nadruk nu ligt op de handhaving van de natuurbeschermingswetgeving of het erkennen van meer rechten voor de natuur, eigenlijk willen beide kampen hetzelfde. Een correcte handhaving van Natura 2000 wetgeving bijvoorbeeld impliceert de erkenning van de waarde van die gebieden en dus de rechten die ze hebben.
Free Van Rompaey, juriste en beleidsmedewerker bij Vogelbescherming Vlaanderen, stelt dat wilde dieren op dit moment in zekere zin al recht hebben op rust, bescherming, vrijheid en voortbestaan, maar dat er zeker opties zijn om die rechten uit te breiden. Bijvoorbeeld door hen rechtspersoonlijkheid toe te kennen als aanvulling op de huidige soortenbeschermingswetgeving. Al brengt dat weer nieuwe uitdagingen met zich mee, zoals hoe we de belangen afwegen tussen verschillende wilde dieren (prooi vs predator) en hoe we in het geval van toekenning van rechten voor de natuur – met dieren als onderdeel ervan – die natuur geografisch afbakenen (Vlaanderen? Ecosysteem?).
Carole Billiet, professor UHasselt eenheid omgevingsrecht en hoofd van het INVABIO-project dat zich buigt over de waardering van biodiversiteit. Zij benadrukte de recente evolutie in natuurbeschermingsrecht onder impuls van het handhavingstekort en het erkennen van de biodiversiteitscrisis. Er kwam een toename aan beslissingsmomenten en -autoriteiten die zorgden voor meer kansen om rechten voor natuur te creëren en te beschermen.

Inleefoefening laat deelnemers kijken vanuit de ogen van wilde dieren

Door een leefgebied te bekijken vanuit de ogen van een vos, zwarte kraai, hazelmuis of braamstruik komen interessante inzichten naar boven. Maar het wordt pas echt interessant wanneer men beseft dat men niet de enige deelnemer is aan een ecoysteem. Dan verandert de blik echt en zie je ook andere dingen. En dat zou meer moeten gebeuren in het huidig debat, volgens het Zoönomisch Instituut.

Meer dan een symbolische toekenning van rechten nodig

Eva Bernet Kempers, postdoctoraal onderzoeker (Universiteit Antwerpen) gespecialiseerd in dierenrecht en Junior Research Associate (Cambridge Centre for Animal Rights Law) leidde het geanimeerd debat in goede banen. Naast Hendrik Schoukens, Jessica den Outer en Free Van Rompaey deelden ook Paulien Christiaenssen, doctoraatsstudent dierenwelzijn, -ethiek en -recht en milieu-advocaat Peter De Smedt (kantoor LDR en gastprofessor omgevingsrecht Universiteit Antwerpen) hun ervaring en inzicht.

Enkele belangrijke conclusies:

Rechtspersoonlijkheid toekennen moet meer dan enkel een symbolische daad zijn.
Er is ook rechtsbekwaamheid nodig, wat momenteel enkel voorbehouden is aan natuurlijke personen en rechtspersonen. Dieren hebben die rechtsbekwaamheid niet en kunnen op dit moment dus geen drager zijn van rechten.
NGO’s zijn een goede vertegenwoordiger om de stem van wilde dieren te laten gelden voor de rechtbank. Maar het idee van een onafhankelijke commissie zoals in Nieuw-Zeeland is ook inspirerend.

Vogelbescherming Vlaanderen zet haar strijd voort

Agnes Wené, Algemeen Directeur Vogelbescherming Vlaanderen:

“Met deze eerste editie van Fauna Talks nemen we een belangrijke horde. Als we de rechten van wilde dieren willen verbeteren, moeten we onze blik durven verruimen en disruptief durven denken. Het kan en moet beter. Want de huidige wetgeving om wilde dieren te beschermen blijkt onvoldoende te zijn: wereldwijd is 1 op 4 zoogdieren en 1 op 10 vogelsoorten bedreigd met uitsterven. Beter leren samenleven is dus de boodschap, met meer erkenning voor de rechten van de wilde dieren. Daar werken we met Vogelbescherming Vlaanderen elke dag aan. Vandaag geeft ons moed en vertrouwen om nog een stap verder te gaan.”